लब्जों की बात...

ग्रंथालयातल्या रॅक्सवरची पुस्तकं धुंडाळताना `ते` हाती लागलं. `त्याच्या` मुखपृष्ठावरची नावंच इतकी `लई भारी` होती की, हम उन्हें देखतें ही रह गए... एवढा तुरंत असर झाला होता त्या पुस्तकाचा... पुस्तकाचं शीर्षक वाचून मन जरासं धुनकीतच होतं... घरी आल्यावर पुस्तक टीपॉयवर ठेवलं नि कामाला लागले. मग दोन दिवसात काही पुस्तक हातात घ्यायला जमलंच नाही. कदाचित त्या पुस्तकालाही `सही वक्त का इंतजार` असावा. हां, आता येता-जाता पुस्तकाकडं लक्ष जात होतं, पण... कसं असतं ना की एखाद्या ओळखीच्या माणसाला जस्ट हाय-हॅलो केलं जातं, पण त्याच्याशी बोलायचा योग यावा लागतो, तसंच काहीसं आमचं म्हणजे माझं नि या पुस्तकाचं झालं होतं. त्याच्या शीर्षकानं भूतकाळातली कुठलीशी एक तार छेडली होती, केव्हाच... पर... पर वो लम्हाही क्या, जो युँही हमारे हाथ आए...

आणि `वो वक्त आ गया`... आमचा संवाद सुरू झाला... पुस्तक होतं `मिर्झा गालिब`. लेखक होते गुलजार. अनुवाद होता अंबरीश मिश्र यांचा. शब्दांच्या दुनियेतल्या या `बडेबुजुर्गां`ची ओळख म्या बापडीनं काय करून द्यावी?... मुखपृष्ठावरच्या उर्दू कॅलिग्राफीपासून ते मलपृष्ठावरच्या नेहमीच्याच `गुलजार पोज`मधले गुलजारजी पुरें किताबपर छा जाते हैं, असं म्हणावं तर मग मिर्झा गालिबांचं अस्तित्व तर पदोपदी जाणवत राहातं... का असं म्हणावं का की, कौन किस में समा गया हैं, कोई भी न जानें। फिर भी कुछ तो बतलाती हैं, लब्जों की जुबानें। वाटतं कसे असतील हे मिर्झाजी... कैसी होगी उन की जिंदगानी... मग पुढ्यात येतं गुलजारजींचं प्रास्ताविक... पाठोपाठ येतं अंबरीश मिश्रांचं मनोगत... `पुढं काय`ची उत्सुकता ताणली जात असतानाच दस्तुरखुद्द मिया गालिबच पुढ्यात उभे ठाकतात... अगदी दत्त म्हणून... फिर ऐसा लगता हैं की जैसे खुद गालिबजी हम से बातें कर रहें हैं।

भाई, ये गालिबजी बिल्कुल अकेले नहीं हैं। ते येतात ते त्यांच्या समष्टीसह... तो सारासारा काळाचा पट, त्यांचं त्यातलं जगणं नि सुखदुःखांच्या कढईत सततचं परतत रहाणं... लिहिण्याच्या ओघात मी सुखदुःख असं म्हटलं खरं, पण खरंतर गालिबच्या वाट्याला दुःख, निराशा, अहवेलना, नि विश्वासघाताची चुरचुरीत फोडणी आलेली दिसते. पण या फोडणीला न जुमानता गालिब ठामपणं उभे राहिले... कारण त्यांची मुळं घट्टपणं या मातीत रुजली होती... या साऱ्या सोसण्याचाही त्यांनी जणू उत्सव केला होता नि या उत्सवातली उर्जा होती त्यांचे शब्द... त्यांचे सांगाती... त्यांचा एकेक शब्द कित्ती नि काय काय बोलून जातो आपल्याशी... तेही अगदी सहजगत्या काळाला कवेत घेत... त्यांचे शब्द आजचे वाटणारे... मग आपोआपच `गालिबजी` असा दुरावा न राहता `गालिब` केव्हाच आपलासा होऊन जातो... कारण गालिबच्याच शब्दांत सांगायचं तर,

या रब जमाना मुझ को मिटाता हैं किस लिए?

लौह-ए-जहॉं पे हर्फे-एक-मुकर्रर नहीं हूँ मैं।

(मी म्हणजे पुन्हा पुन्हा लिहिता येईल असं अक्षर नाही. मग हे जग मला पुसून टाकण्याची खटपट का करतेय?)

शब्दांच्या शहनशहाची दास्तॉं बया करणारं हे पुस्तक एकाच दमात वाचून संपवलं. खरंतर संपवलं असं तरी कसं म्हणणार? कारण वो तो `गालिब लब्ज` हैं। वो तो हमेशा पढनेवालों के साथ रहने के लिए आते हैं। मग काही काळ `गालिब-गुलजार धून`मध्येच गेला. `यूट्यूब`वर सर्चलं नि पुढ्यात आला गुलजारांचा `व्हिज्युअल मिर्झा गालिब`... `दिल ही तो हैं`... म्हणत पडद्यावर गुलजार, जगजित सिंग नि नसरुद्दिन शहांची `बया एँ गालिब` दिसत होती... `हाच तो गालिब` म्हणत भूतकाळाची तार छेडणारा दुवा... लहानपणीची अंधुकशी आठवण जागवणारा... शब्दांचाच आत्मा, संगीताचा सूर आणि जीवनाचं सार सांगणारा `शब्दांचा जोगिया`...

या `शब्द खेळियां`ची माफी मागून अर्ज करते,

गालिब बनना मुमकिन नहीं हैं।

गुलजार बनना मुमकिन नहीं हैं।

मगर लब्जों को अपनाना मुमकिन हैं।

(साभार – ऋतुरंग प्रकाशन आणि दादर सार्वजनिक वाचनालय)